Tìm hiểu về cái chết của Nhất Linh Nguyễn Tường Tam

Muốn hình dung về KHHS thời VNCH (1955-1975) có thể tìm hiểu qua việc điều tra cái chết của một nhà văn, nhà báo với nhiều bút danh và cũng là chính trị gia nổi tiếng của Việt Nam trong thế kỷ 20.

Đó là Nguyễn Tường Tam (1906[1]-1963), người sáng lập và là cây bút chính của “Tự Lực văn đoàn”, từng là Chủ bút tờ tuần báo Phong Hóa, Ngày Nay (bút danh Nhất Linh, Tam Linh, Bảo Sơn, Lãng Du, Tân Việt, Đông Sơn). Ông còn là người sáng lập Đại Việt Dân chính Đảng, từng làm Bí thư trưởng của Đại Việt Quốc dân Đảng (khi Đại Việt Dân chính Đảng hợp nhất với Việt Nam Quốc dân Đảng), từng giữ chức Bộ trưởng Ngoại giao trong Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến do MT Việt Minh làm nòng cốt.

HỒ SƠ KHOA HỌC VỀ CÁI CHẾT

CỦA NHÀ VĂN NHẤT LINH NGUYỄN TƯỜNG TAM

1. Thân thế và sự nghiệp:

Ông nguyên quán là làng Cẩm Phô, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam nhưng sinh ra tại phố huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương.

Ông nội Nguyễn Tường Tam là Nguyễn Tường Tiếp, làm tri huyện Cẩm Giàng, gọi là Huyện Giám, rồi hưu trí tại đây. Cụ có người con trai duy nhất là Nguyễn Tường Chiếu (húy Nhu) làm Thông phán, nên được gọi là Thông Nhu, hay Phán Nhu, mất năm 1918 khi mới 37 tuổi. Ông lập gia đình với bà Lê Thị Sâm, có được 7 người con và nhà văn Nhât Linh là con trai thứ 3. Cha mất sớm, gia đình lâm vào cảnh khó khăn, anh em Nguyễn Tường Tam đã tiếp xúc với những người nông dân nghèo khổ. Điều đó ảnh hưởng đến sự nghiệp văn học của ông và nhà văn Thạch Lam em ông.

Nguyễn Tường Tam học tiểu học ở Cẩm Giàng, trung học tại trường Bưởi ở Hà Nội và từng có thơ đăng báo Trung Bắc Tân Văn, có bài “Bình Luận Văn Chương về Truyện Kiều” trên Nam Phong tạp chí. Tuy đậu bằng Cao tiểu (1923) nhưng vì chưa đến tuổi vào trường cao đẳng, nên Nguyễn Tường Tam làm thư ký ở sở Tài chính Hà Nội. Ông quen với Tú Mỡ và viết cho tờ Nho Phong đồng thời lập gia đình với bà Phạm Thị Nguyên[2]. Năm 1924, ông tiếp tục học ngành Y và Mỹ Thuật, được một năm rồi bỏ. Năm 1926, Nguyễn Tường Tam vào Nam, gặp Trần Huy Liệu và Vũ Đình Di định cùng làm báo. Nhưng vì tham dự đám tang Phan Chu Trinh nên hai người này bị bắt, Nguyễn Tường Tam phải trốn sang Cao Miên, sống bằng nghề vẽ và tìm đường đi du học.

Năm 1927, Nguyễn Tường Tam sang Pháp vừa học khoa học, vừa nghiên cứu về nghề báo và nghề xuất bản. Năm 1930, ông đậu bằng Cử nhân Khoa học Giáo khoa (Lý, Hóa) và trở về nước.

Về đến Hà Nội, Nguyễn Tường Tam xin ra tờ báo trào phúng “Tiếng cười”, nhưng chờ không thấy Sở Báo chí của Phủ Thống sứ cấp giấy phép, ông xin dạy học tại trường tư thục Thăng Long. Ở đó ông quen biết với thầy giáo dạy Việt văn là Trần Khánh Giư (tức Khái Hưng). Năm 1932, Nguyễn Tường Tam mua lại tờ tuần báo Phong Hóa của Phạm Hữu Ninh và Nguyễn Xuân Mai, và trở thành Giám đốc kể từ số 14, ra ngày 22 tháng 9 năm 1932. Ông chủ trương dùng tiếng cười trào phúng để đả kích các hủ tục phong kiến, hô hào “Âu hóa”, đề cao chủ nghĩa cá nhân.... Trong năm ấy, ông và các cộng sự quyết định thành lập “Tự Lực văn đoàn”[3]  trên nguyên tắc “dựa vào vào sức mình, theo tinh thần anh em một nhà. Tổ chức không quá 10 người để không phải xin phép Nhà nước, chỉ nêu ra trong nội bộ mục đích tôn chỉ, anh em tự nguyện tự giác noi theo”. Về sau, tính chuyện lâu dài, văn đoàn này mới chính thức tuyên bố thành lập ngày 2 tháng 3 năm 1934. Tháng 6 năm 1935, báo Phong Hóa bị nhà cầm quyền ra lệnh đóng cửa ba tháng vì loạt bài “Đi xem mũ cánh chuồn “ châm biếm Tổng đốc Hà Đông Hoàng Trọng Phu. Sau đó ra tiếp được hơn một năm, thì bị đóng cửa vĩnh viễn (số cuối 190 ra ngày 5 tháng 6 năm 1936) cũng vì tội “chế nhạo”. Tờ tuần báo Ngày Nay, trước ra kèm với Phong Hóa, tiếp tục và kế tiếp Phong Hóa. Tháng 12 năm 1936, trên báo Ngày Nay, Nguyễn Tường Tam cùng nhóm Tự Lực văn đoàn phát động phong trào Ánh Sáng, một tổ chức từ thiện với mục đích cải tạo nếp sống ở thôn quê, trong đó có việc làm nhà hợp vệ sinh cho dân nghèo...

Năm 1938, Nguyễn Tường Tam thành lập Đảng Hưng Việt, rồi đổi tên là Đại Việt Dân chính Đảng[4] vào năm 1939 mà ông làm Tổng Thư ký. Hoạt động chống Pháp của nhóm Tự Lực trở thành công khai. Năm 1940, Hoàng Đạo, Khái Hưng, Nguyễn Gia Trí bị thực dân Pháp bắt và đày lên Sơn La, đến năm 1943 mới được thả. Trong thời gian này, em ông là Thạch Lam và Nguyễn Tường Bách tiếp tục quản trị tờ Ngày Nay. Tháng 9 năm ấy, báo Ngày Nay bị đóng cửa sau khi ra số 224.

Năm 1942 Nhất Linh chạy sang Quảng Châu. Thạch Lam mất tại Hà Nội vì bệnh lao. Đại Việt Dân chính Đảng thì đã gần như tan rã. Trong thời gian từ 1942 đến 1944, ông học Anh Văn và Hán văn. Tại Quảng Châu và Liễu Châu ông gặp Nguyễn Hải Thần và Hồ Chí Minh mới ở tù ra. Nguyễn Tường Tam cũng bị giam bốn tháng ở Liễu Châu, được Nguyễn Hải Thần bảo lãnh mới được Trương Phát Khuê thả ra. Nguyễn Tường Tam hoạt động trong Việt Nam Cách mạng Đồng minh Hội, rồi về Côn Minh hoạt động trong hàng ngũ Việt Nam Quốc dân đảng, tá túc với Vũ Hồng Khanh. Tháng 3 năm 1944, tại Liễu Châu, Nguyễn Tường Tam được bầu làm ủy viên dự khuyết Ban Chấp hành Trung ương Việt Nam Cách mạng Đồng minh hội, tức Việt Cách.

Giữa năm 1945, Nguyễn Tường Tam trở về Hà Giang cùng quân đội, nhưng rồi lại quay lại Côn Minh và đi Trùng Khánh. Theo lệnh của Nhất Linh từ Trung Quốc gửi về, báo Ngày Nay, với Hoàng Đạo, Khái Hưng, Nguyễn Gia Trí và Nguyễn Tường Bách, lại tục bản, khổ nhỏ, ngày 5 tháng 3 năm 1945 và trở thành cơ quan ngôn luận của Việt Nam Quốc Dân Đảng. Tháng 5 năm 1945, tại Trùng Khánh, ông sáp nhập Đại Việt Dân chính đảng với Việt Nam Quốc dân đảng là Đại Việt Quốc dân Đảng[5], tên gọi mới trong nước, còn tên gọi ở hải ngoại, nhất là tại Trung Quốc là Việt Nam Quốc dân đảng, tránh dùng danh xưng Đại Việt vì lý do tế nhị trong giao tế với bạn đồng minh Trung Hoa. Nguyễn Tường Tam làm Bí Thư Trưởng của tổ chức mới này. Cuối năm 1945 tổ chức này ra công khai với danh xưng Mặt trận Quốc dân Đảng, gọi chung là Việt Nam Quốc dân Đảng, hay Việt Quốc.

Sau khi quân Tưởng vào Việt Nam, đầu năm 1946 Nguyễn Tường Tam trở về Hà Nội, tổ chức hoạt động đối lập chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, xuất bản báo Việt Nam. Tháng 3 năm 1946, sau khi đàm phán với chính phủ, Ông đặc cách tham gia Quốc hội khoá 1 không qua bầu cử, giữ chức Bộ trưởng Ngoại giao trong Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến[6].

Khi được cử làm Trưởng đoàn Việt Nam dự Hội nghị trù bị Đà Lạt đàm phán với Pháp, nhưng Nguyễn Tường Tam lại không tham gia bất cứ cuộc họp nào trong hội nghị. Sau đó, được cử đứng đầu Phái đoàn Việt Nam dự Hội nghị Fontainebleau nhưng cáo bệnh không đi mà rời bỏ Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến, lưu vong sang Trung Quốc tháng 5 năm 1946[7] và ở lại Hồng Kông cho tới 1951. Tại đây, năm 1947, Nguyễn Tường Tam cùng Trần Văn Tuyên, Phan Quang Đán, Nguyễn Văn Hợi, Nguyễn Hải Thần, Lưu Đức Trung thành lập Mặt trận Thống nhất Quốc gia Liên hiệp ủng hộ giải pháp Bảo Đại thành lập Quốc gia Việt Nam, chống cả Việt Minh lẫn Pháp, nhưng đến năm 1950 thì mặt trận này giải thể.

Năm 1951, về nước mở nhà xuất bản Phượng Giang, tái bản sách của “Tự Lực Văn Đoàn” và tuyên bố không tham gia các hoạt động chính trị nữa. Năm 1953, Nguyễn Tường Tam lên sống tại Đà Lạt. Tuy nhiên trong Quốc dân Đảng vẫn tồn tại phái Nguyễn Tường Tam, cạnh tranh với hai phái khác. Năm 1958, rời Đà Lạt về Sài Gòn, ông mở giai phẩm “Văn Hóa Ngày Nay” ở Sài Gòn, phát hành được 11 số thì bị đình bản.

Năm 1960 ông thành lập Mặt trận Quốc dân Đoàn kết, ủng hộ cuộc đảo chính của Đại tá Nguyễn Chánh Thi và Trung tá Vương Văn Đông. Đảo chính thất bại, ông bị chính quyền Ngô Đình Diệm giam lỏng tại nhà riêng và bị Tòa an gọi ra xử trong phiên tòa ngày mùng 8 tháng 7 năm 1963.

Trước đó, đêm 7 tháng 7 năm 1963, ông đã chết tại nhà riêng, để lại phát biểu nổi tiếng: “Đời tôi để lịch sử xử. Tôi không chịu để ai xử tôi cả. Sự bắt bớ và xử tội những phần tử quốc gia đối lập là một tội nặng, sẽ làm cho nước mất về tay Cộng sản. Vì thế tôi tự hủy mình cũng như Hòa Thượng Thích Quảng Đức đã tự thiêu là để cảnh cáo những ai chà đạp mọi thứ tự do.”

2. Lắm bệnh tuổi Ngũ tuần:

Từ một thanh niên đầy sinh lực, mảnh khảnh, tráng kiện và lanh lợi đến khi 50 tuổi sức khỏe của ông sút kém. Theo nhiều tài liệu thì ông mắc 3 chứng bệnh: Nghiện thuốc lá (tabagisme); Nghiện rượu (alcoolisme); Suy nhược tâm thần (neurasthénie) luôn bị ý nghĩ tự sát ám ảnh (obsédé par le suicide).

3. Ngày cuối cùng của nhà văn:

Ngày 6/7/1963, Nhất Linh nhận được giấy đòi phải trình diện Tiểu đội Hiến Binh ở số 635 đường Nguyễn Trãi Saigon và trát của Tòa án quân sự đặc biệt Sài Gòn đòi ông có mặt lúc 7giờ30 ngày 8/7/1963 tại Tòa thượng thẩm (số nhà 131 đường Công Lý Sài Gòn) để nghe xét xử tội “xâm phạm an ninh Quốc gia” vì có tham gia cuộc đảo chính 11/11/1960.

Sáng Chủ nhật ngày 7/7/1963 Nguyễn Tường Tam viết di ngôn sau đó đi thăm Bác sĩ Nguyễn Hữu Phiếm[8]. Trước khi ra về, ông đứng lên và nói rất nhỏ nhẻ: “Tôi đến để từ biệt anh chị.”. Chiều hôm ấy, ông vừa ngồi uống Johnnie Walker vừa nói chuyện bình thường với con cái. Con trai ông là Nguyễn Tường Thiết tưởng ông uống rượu như mọi ngày để quên sự thế, nào ngờ sau đó thấy ông bất tỉnh liền mời bác sĩ.

17 giờ chiều, BS Nguyễn Hữu Phiếm đến thì Nhất Linh đã mê man bất tỉnh, hơi thở rất yếu, liền viết giấy tối khẩn gửi Nhất Linh vào bệnh viên Grall[9] lúc 18:00 giờ, với lời ghi : “Tentavive de suicide avec substance inconnue” (có ý định tựu tử nhưng chưa rõ dùng thuốc gì). Bác sĩ trực không thấy triệu chứng của một bệnh nào nhưng tình trạng rất trầm trọng nên lắc đầu thất vọng, và nói: “C’est foutu!”. Khi thử nước tiểu thấy có thuốc ngủ tuy không rõ rệt nên vị bác sĩ này cũng nghĩ là tự vẫn bằng độc duợc.

Sau một hồi được tích cực cấp cứu, Nguyễn Tường Tam tắt thở lúc 01 giờ 15 đêm 07 rạng sáng ngày 8/7/1963.

Chính quyền vì muốn tìm hiểu thực chất việc đột tử của ông nên đã cho khám nghiệm tử thi mặc dù gia đình không chấp thuận. Đồng thời sợ để lâu khi đưa đám mọi người sẽ đi dự rất đông nên buộc gia đình phải mai táng vội vào ngày 13/7 tại nghĩa trang chùa Giác Minh ở Gò Vấp, không cho đợi người con cả của ông ở Pháp về dự lễ tang.

Năm 1975, Nguyễn Tường Thạch đã hỏa thiêu di cốt cha, gửi bình tro tại chùa Kim Cương (đường Trần Quang Diệu, quận 3, thành phố Hồ Chí Minh). Năm 2001, các con[10] mới quyết định di dời hài cốt của cha mẹ cùng chị gái lớn là Nguyễn Thị Thư về trong khu mộ của dòng họ tại Hội An (Quảng Nam).

4. Kiểm định danh tính người chết:

Để khẳng định tử thi đang khám là thi xác của “đối tượng” đang theo dõi (Nguyễn Tường Tam) chính quyền đã cử 2 nhân viên Sở Giảo nghiệm (Nguyễn Tứ Quý và Trương Tấn Bảo) chụp ảnh và lấy dấu ngón tay.

5.  Khám nghiệm tử thi:

Ngay sau khi Nhất Linh mất, chính quyền Ngô Đình Diệm ra lệnh phẫu nghiệm tử thi (autopsie) mặc dầu không có sự ưng thuận của gia đình, để tìm hiểu nguyên nhân chết thực sự của Nhất Linh. Sau đây là nguyên văn bản phúc trình pháp lý về cuộc phẩm nghiệm tử thi Nguyễn Tường Tam:

Sài Gòn, ngày 9 tháng 7 năm 1963

Bản phúc trình Pháp y về việc phẫu nghiệm tử thi Nguyễn Tường Tam: Ngày 8-7-1963, hồi 16 giờ tại nhà xác Bệnh viện Grall có sự hiện diện của những vị sau đây:

1. Ông Lưu Đình Việp, Biện lý Toà Sài Gòn.

          2. Ông Lý Quốc Sỉnh, Phó Biện lý Toà Sài Gòn.

          3. Ông Dương Tấn Hữu, Phó Ty Cảnh sát quận I.

          4. Ông Nguyễn Tứ Quý, Sở Giảo nghiệm.

          5. Ông Trương Tấn Bảo, Sở Giảo nghiệm.

          6. Bs. Nguyễn Văn Bổn, Y sĩ Chẩn y viện quận I, Y sĩ Giám định[11].

          7. Bs. Nguyễn Đăng Phong, Y sĩ Trưởng Đô thành.

          8. Bs. Đào Huy Chân, Y sĩ Chẩn y viện quận III, Y sĩ Giám định.

          9. Bs. Nguyễn Danh Đàn, Thanh tra Bộ Y tế.

         10. Bs. Nguyễn Bỉnh Nghiêm, Đại diện Bộ Y tế.

         11. Bs. Nguyễn Huy Can, Giảng viên Trường Đại học Y khoa.

         12. Bs. Gourillon, Y sĩ giải phẫu Bệnh viện Grall.

Thời gian Nguyễn Tường Tam nằm Bệnh viện Grall

Bác sĩ Nguyễn Hữu Phiếm viết giấy tối khẩn gởi Nguyễn Tường Tam vào Bệnh viện Grall, ngày 7-7-1963, hồi 18 giờ. Có mấy chữ như sau: Toan tự tử (không rõ với chất gì). Khi vào đến bệnh viện thì hơi thở, mạch của bệnh nhân rất yếu cho đến nỗi bác sĩ tưởng đã chết rồi.

Sau khi được chữa trị thì hơi thở và mạch khá hơn chút ít.

Bác sĩ điều trị không thấy triệu chứng của một bệnh nên có nghĩ đến sự tự tử bằng chất độc. Tuy nhiên có tìm chất thuốc ngủ trong nước đái bệnh nhân mà không thấy rõ.

Bệnh nhân tắt thở ngày 8-7-1963 hồi 1 giờ 15 phút.

Giảo nghiệm

Muốn cho chắc rằng tử thi đang khám là của Nguyễn Tường Tam, hội đồng nhờ Sở Giảo nghiệm (hai ông Nguyễn Tứ Quý và Trương Tấn Bảo) chụp hình và lăn ngón tay[12].

Khám tử thi bề ngoài do Bác sĩ Nguyễn Văn Bổn và Đào Huy Chân là hai y sĩ giám định.

Tử thi là một người đàn ông gầy, độ 60 tuổi, râu môi trên và tóc bạc một phần màu muối tiêu.

a. Đầu: Cái mặt không có vết thương nào. Trong miệng không có răng giả, con ngươi mở (mydriase). Tìm kỹ nơi da đầu không thấy thương tích.

b. Cổ: không có thương tích.

c. Tay chân: không có thương tích.

d. Mình mẩy: không có thương tích.

Nơi vùng xương khu (vertébres sacrées)[13] có hai mụn lở (escarres) vì gầy yếu và nằm cấn, ngay những đốt xương D3-D4 có bướu mỡ đo 5cm x 3cm.

Phẫu nghiệm Bác sĩ Nguyễn Văn Bổn giải phẫu. Bác sĩ Đào Huy Chân phụ tá.

1. Phổi: Không có bệnh, chỉ đen vì bụi (authracose). Màng phổi không có chi lạ.

2. Tim: Không có bệnh Infarctus[14]. Màng tim không có chi lạ.

3. Bao tử: Không có bệnh. Đầy phân nửa thức ăn. Bao tử được cột hai đầu và lấy nguyên ra với thức ăn để tìm chất độc tại Viện Giảo nghiệm.

4. Gan: Phía dưới lá gan có một lằn chai to (bande scléreuse). Ngoài ra không có bệnh chi cả. Gan và túi mật cân nặng 1kg120.

5. Tuỳ tạng (pancréas): không có chi lạ.

6. Lá lách (rate): có vẻ thường.

7. Thận: thận hữu nặng 130gr, thận tả 120gr, không có bệnh.

8. Tuyến thượng thận (glandes surrénales): có vẻ thường.

9. Đầu: da đầu không có thương tích, xương sọ tốt.

10. Óc: không có chảy máu, không có bướu, màng óc (tumeur không có bệnh).

Tìm chất độc. – Có gửi đến Viện Giảo nghiệm:

a. Nguyên cái bao tử với thức ăn.

b. 25cc máu lấy trong tim.

c. 30cc nước tiểu lấy trong bọng đái. Nước tiểu có vẻ thường.

d. 4cc nước đầu và xương sống (liquide céphalorachidien)[15].

Kết luận:

Với những phương pháp khám nghiệm thông thường tại chỗ, không thấy thi hài có triệu chứng nào có thể giải thích cái chết mau chóng của Nguyễn Tường Tam.

Cần chờ xem kết quả việc tìm kiếm do các phòng và Viện Giảo nghiệm.

Bs. Đào Huy Chân và Bs. Nguyễn Văn Bổn (ký tên)

6. Thử nghiệm độc duợc:

Sau đây là nguyên văn bản phúc trình kết quả thử nghiệm của Viện Pasteur Sài Gòn dịch ra tiếng Việt:

Sài Gòn, ngày 15 tháng 7 năm 1963. Số 562/HA

Thử nghiệm độc dược

Chiếu theo giấy số 13.747, ngày 10-7-1963 của Toà án Sài Gòn, xin khám nghiệm nước tiểu, máu và nước rửa bao tử của Nguyễn Tường Tam.

° Tìm chất độc loại hữu cơ trích ra nhờ hơi nước lôi cuốn:

- Tìm chất lân tinh: kết quả không.

- Tìm chất Cyanure: không không.

° Tìm chất cặn để lại bởi éther alcalin:

- Tìm chất alcaloides:

1. Phản ứng Valser và Mayer: kết quả không.

2. Phản ứng Draggendorf: kết quả không.

° Tìm trong chất cặn để lại bởi éther acide:

- Tìm chất digitaline: kết quả không.

- Tìm chất phénol acide salicylique và antipirine: kết quả không.

° Tìm chất barbiturique (thuốc ngủ): kết quả có.

1. Phản ứng kiểm nhận bằng Nitrat mercureux: cặn trắng, rồi sẩm màu rất lẹ.

2. Phản ứng Dengiès (bằng nước trung cách Sulfate mercurique): kết tủa trắng và keo tan trong acide chlorhydrique.

3. Phản ứng Pari: màu đỏ tím rất đẹp.

4. Kiểm nhận bằng phương pháp microcristallosscopie Dengiès: hiện diện của những mảnh hình chữ nhật riêng rẽ hay chụm lại với nhau.

° Kết luận:

Có hiện diện của chất Barbituriques với một mức độ rất cao trong nước tiểu của Nguyễn Tường Tam.

Sau khi kiểm nhận bằng microcristalloscopie ta có thể kết luận chất barbiturique này là loại Véronal.

Trưởng Phòng Thí nghiệm

Phạm Văn Tất

Như thế, về phương diện y học, Nhất Linh đã chết mau chóng bởi thuốc ngủ Véronal pha rượu Johnnie Walker trên một cơ thể có bệnh lý về phổi, gan do nghiện thuốc lá (tabagisme), nghiện rượu (alcoolisme) và thần kinh suy nhược (Neurasthénie), có tiền sử ám ảnh tự sát (Obsession par le suiccide).

Nhưng đó là cái “chết đẹp”[16] vào ngày “Song Thất” (07/7) hay do động cơ gì thì cũng đã có nhiều bài viết, bình luận, đánh giá. Bên cạnh việc thương tiếc một người tài hoa, nhiệt tình, năng động nhưng bệnh tật và sớm ra đi khi chưa đến tuổi “nhi nhĩ thuận”[17]而耳順, điều tôi quan tâm là hồi đó chính quyền xử lý trên phương diện KHHS ra sao thì đã được trích dẫn như trên.

Trên phương diện đó, ngày nay trước một vụ đột tử ở nhân vật nổi tiếng, nhiều vụ việc, có nơi còn phải học tập nhiều.

- Lương Đức Mến, BS từ nhiều nguồn TK[18]-

---

[1] Về năm sinh của ông có nhiều tư liệu khác nhau: 1905, 1906, 1908.

[2] Bà Phạm Thị Nguyên sinh năm 1906, quê làng Phượng Dực, Thường Tín, tỉnh Hà Đông. Tuy là người Tây học, nhưng cuộc hôn nhân này do cha mẹ ông quyết định. Vợ ông trước năm 1945 là chủ hiệu buôn cau khô có tiếng ở Hà Nội mang tên Cẩm Lợi ở số 15 phố Hàng Bè.

Sau khi ông mất (7/1963) và sau 30/4/1975 bà vẫn ở Sài Gòn. Năm 1981, bà sang Pháp đoàn tụ với các con, rồi qua đời ngày 6/5/1981 và được an táng tại đó.

[3] Là câu lạc bộ viết văn do Nguyễn Tường Tam khởi xướng và bắt đầu hình thành vào cuối năm 1932, chính thức tuyên bố thành lập vào ngày thứ  Sáu, 2 tháng 3 năm 1934 (tuần báo Phong Hóa số 87). Đây là một tổ chức văn học đầu tiên của Việt Nam mang đầy đủ tính chất một hội đoàn sáng tác theo nghĩa hiện đại và là một tổ chức văn học đầu tiên trong lịch sử văn học của dân tộc Việt do tư nhân chủ xướng, không dính líu đến vua quan, thân hào như các thi xã kiểu cũ (như Tao đàn Nhị thập bát Tú, Tao đàn Chiêu Anh Các, Mặc Vân thi xã) và cũng không phát ngôn cho tiếng nói của quyền lực (như các nhóm Đông Dương tạp chí, Nam Phong tạp chí,...).

Trong khoảng 10 năm (1932 - 1942) tồn tại, văn đoàn ấy với những sáng tác văn học, hoạt động báo chí, xuất bản sách, trao giải thưởng, v.v...đã tạo nhiều ảnh hưởng đến văn học và xã hội Việt Nam ở thời kỳ đó.

[4] Đại Việt Dân chính Đảng 大越民政黨 là tên gọi một chính đảng do nhóm Tự Lực văn đoàn sáng lập, tồn tại từ 1938 đến 1945.

[5] Việt Nam Quốc dân Đảng  越南國民黨, gọi tắt là Việt Quốc - là một chính đảng được thành lập năm 1927 tại Hà Nội. Sau năm 1975, do biến động chính trị, tổ chức này hầu như chỉ hoạt động bên ngoài lãnh thổ Việt Nam.

[6] Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến (có tài liệu gọi là Chính phủ Liên hiệp Quốc gia) là chính phủ được thành lập vào ngày 2 tháng 3 năm 1946 dựa trên kết quả của kỳ họp thứ I Quốc hội khóa I tại Hà Nội nhằm tạo khối đại đoàn kết vững mạnh trên cả nước để chuẩn bị cho công cuộc "kháng chiến kiến quốc" về sau.

Chính phủ liên hiệp kháng chiến là sự mở rộng thành phần nội các của Chính phủ liên hiệp lâm thời Việt Nam ngày 1 tháng 1 năm 1946. Chính phủ bao gồm 1 Chủ tịch, 1 Phó Chủ tịch, 1 cố vấn, 1 Chủ tịch Kháng chiến ủy viên hội, 1 Phó Chủ tịch Kháng chiến ủy viên hội và 10 bộ trưởng. Trên cơ bản, đây là sự rút gọn về số lượng thành viên chính phủ nhưng là sự mở rộng thành phần nội các so với chính phủ lâm thời kháng chiến sao cho gọn nhẹ hợp thời chiến nhưng đảm bảo tính đoàn kết, hòa hợp dân tộc giữa các Đảng phái trong nước.

[7] Sau đó xảy ra sự kiện vụ án “nhà số 7 phố Ôn Như Hầu” (nay là phố Nguyễn Gia Thiều, Hà Nội), ngày 12/71946 lực lượng Công an khám xét các của cơ sở Việt Nam Quốc dân Đảng và Đại Việt Quốc dân Đảng bắt giữ nhiều đảng viên hai đảng này, và tịch thu được nhiều vũ khí truyền đơn khẩu hiệu chống chính quyền

[8] Tiến sĩ Y khoa (1910-1976) tốt nghiệp tại Pháp, ngày 1-7- 1949 được bổ nhiệm làm Bộ Trưởng Y Tế thời chính phủ Bảo Đại. Ông hoạt động trong nhiều lĩnh vực Giáo dục Chính trị, Văn Học, có nhiều bài viết trên các báo thời Pháp thuộc, quen biết với nhiều người trong các giới chính quyền cũng như các văn nhân, nghệ sĩ. .

[9] Bệnh viện Grall bắt đầu xây dựng năm  1867 và bắt đầu nhận bệnh từ 1873 mang tên Bệnh viện Hải quân, sau đó là Bệnh viện Quân đội, phục vụ chiến tranh Đông Dương. Bệnh viện mang tên Bệnh viện Grall từ năm 1925 và  trở thành bệnh viện dân sự với 560 giường bệnh từ năm 1958, người thành phố quen gọi là bệnh viện Đồn Đất, dành cho người giàu có và Pháp kiều. Sau 30/4/1975, Bệnh viện được chuyển giao cho chính phủ từ năm 1976. Từ 1- 6 - 1978 bệnh viện được giao nhiệm vụ khám và chăm sóc điều trị cho trẻ em và mang tên Bệnh viện Nhi Đồng 2.

[10] Ông có 7 người con, gồm 5 con trai (Nguyễn Tường Việt, Nguyễn Tường Triệu, Nguyễn Tường Thạch, Nguyễn Tường Thiết, Nguyễn Tường Thái) và 2 con gái (Nguyễn Kim Thư, Nguyễn Kim Thoa).

[11] VNCH gọi những Bác sĩ làm pháp y là “Y sĩ lý khán”, Bác sĩ trong quân đội ọi là Y sĩ quân y. Như thế “Y sĩ” ở đây không phải là bằng cấp thấp hơn bác sĩ như ngoài Bắc và hiện nay ta vẫn gọi!

[12] Động tác này, hiện nay nhiều khi không được coi trọng nên đã có lúc chẳng tìm được người thiệt mạng là ai!

[13] Đốt sống xương cùng.

[14] Thời này và tới tận 1980 khi tôi vào thực tập tại BV “Vì dân”, “Chợ Rẫy”, “Gò Vấp”, các Bác sĩ vẫn dùng thuật ngữ chuyên môn bằng tiếng Pháp. Infarctus = Nhồi máu.

[15] Nay thường gọi là “dịch não tủy”.

[16]  Có người cho rằng Trát tòa ông nhận đuợc gíúp ông quả quyết thực hiện ý định tự vẫn vào ngày Song Thất (mồng 7 tháng 7 năm 1963) để đem một cái nhục cho họ Ngô và thúc đẩy quần chúng đảo chánh lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm.

[17] Lời Khổng tử: Lục thập nhi nhĩ thuận, 六十而耳順, nghĩa là khi người ta tới 60 tuổi thì mới  hoàn hảo về mặt tri hành, kiến văn và kinh nghiệm sống. Nhờ đó có thể nhận xét và phán đoán được ngay và chính xác về các sự kiện, và nhân vật trong thiên hạ.

[18] Đặc biệt là: Luận án tiến sĩ của BS Mạc Văn Phước: “BỆNH TẬT VÀ CÁI CHẾT của 4 văn nhân” đã bảo vệ ngày 20/7/1968 tại Saigon do BS Đặng Ngọc Thuận tóm lược, phụ chú; http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_T%C6%B0%E1%BB%9Dng_Tam